ABP- Divin a ra al lenner soñj Loeiza a-dreñv respont he gwaz : ha ne vehe ket tu dezhañ goulenn bout reformet ? Pe klask bout lakaet en ul lec'h dizañjerusoc'h ? Posupl e oa ober kement-se ?
Daniel Carré : Klask ober a oa posupl; donet da benn ag e daol a oa un afer arall ! ... Abaoe 5 miz emañ kroget ar brezel. Ha sklaer eo daet da vout d'an holl n'eo ket ur c'hoari : lazhet a zo bet dija kant miliadoù a dud ! ... Setu e klask lod tenn a-dreñv : bout reformet, tapout ul lec'h sioul, pellaat a zoc'h an dañjer. Hag ar c'hoant-se a vez kavet muioc'h c'hoazh e-mesk ar soudarded «kozh» - Loeiz a zo 35 bloaz e 1914; tud dimezet int, bugale dezhe... Tremen a reont dirak ar gomision, met ken bras eo an ezhomm a dud er brezel ma talc'her al lod brasañ anezhe en despet d'o sioù, d'o drougoù... A-wezhoù zoken en em gavont falloc'h goude bout klasket cheñch lec'h, klasket c'hoari o c'hlañv; ar pezh a lâr Loeiz just a-walc'h a-zivout ar re a oa daet da benn a chom en Oriant pa oa bet savet ar rejimant ha kaset davct Pariz e dibenn miz Eost... O rejimant, ar 88° RI.T., ne oa ket sañset dezhañ en em gavet biken dirak an enebour : re gozh e oa ar wazed-se (etre 32 ha 40 vloaz) evit bout lakaet d'ober gwir vrezel (tenniñ, fardiñ...). Karg ar rejimant a oa difenn an oadoù etre An Oriant ha Brest ! ... An doare ma troio an traoù er Reter e-pad sizhunvezhioù eil lodenn miz Eost ha penn kentañ Gwengolo a vo kaoz ma vo galvet, ag un deiz d'an all, al lodenn anezhañ chomet e Plañvour da vonet da gostez Pariz.
ABP - Ar ruskenn da evezhiañ a vez meneget gant Loeiz. Titl an dastumad lizhiri embannet ganeoc'h a zo «Nag ar gwennan». Abalamour da betra ?
D. C. : Meur a rezon zo. Ar gwenan a zo loened arouezus-bras evit ur c'hristen evel Loeiz hag a gred sonn er bed kroueet parfet get Doue : pep gwenanenn he deus he lec'h, he c'harg, ober a ra he dever hep klemm na hep klask chikan doc'h ar re arall, labourat a ra evit mad an holl ruskennad. Arouez ar bed parfet ! Karantez en deus Loeiz evit e wenan... Lies e komz anezhe, e c'houlenn o doare get Loeiza; kalz liesoc'h eget na gomz ag ar saout...
Ret eo ivez soñjal en o emzalc'h : en em denn a reont barzh ar ruskenn pa erru ar fall amzer, beviñ a reont warne o unan, kontiñ a reont warne-o-unan; pa zistro an nevez-hañv, pa splann an heol, pa vez muioc'h a wrez en amzer e kuitont o ruskenn evit derc'hel get o buhez. Hag, evit Loeiz, ar brezel a zo da welet un tammig evel-se : ur barentezenn, ur prantad fall amzer... Evel ar gwenan er ruskenn, e rankont, eñ hag e re, ober o seizh gwellañ evit padout, evit treuziñ ar barrad gwall amzer kent gwelet ar peoc'h é tigor dezhe an nor àr an nevez-amzer adkavet...
ABP - Buhez pemdez a zo el lizher ivez : «chadenn merglet ar velo», urzhioù a veze roet disehan el lizhiri da Loeiza gant Loeiz. Hag e veze graet pep tra ganti ?
D. C. : Amañ, el lizher-mañ, eh eus kement a draoù goulennet unan àr-lerc'h an arall ma seblant d'al lennour en em gavout dirak urzhioù, gwir eo. Ret eo kompren emañ aze é respont da veur a lizher àr-un-dro : ar barrennigoù en diskouez splann; kement-se a zo kaoz hon eus ar santimant-se. E gwirionez, n'eo ket kement-se urzhioù a vez roet get Loeiz d'e wreg; alioù, goulennoù kentoc'h. Ne ra kazimant james get an doare gourc'hemen-rik. «Mar chom amzer genoc'h... Mat e vehe deoc'h ... Mar gellit... Pa vo tu deoc'h...» Lâromp eh eus kalz a draoù na oui ket Loeiza penn dezhe e 1914 : ar sistr, ar mekanikoù, ar gwenan, penaos implij an «densimètre»... Kement-se a oa tachenn ar gwaz. Ret eo enta sikour geti, hec'h alijiñ. Harp a gav sur get he zud-kaer (emaint é chom just e-talti), met Loeiz a oar ne blij ket kement-se d'e dad rac'h ar pezh a zo ... «brikolaj».
Lakaomp personnelezh Loeiz en afer ivez: «perfectionniste» eo an den, aheurtet a walc'h en e soñj. Setu, pa c'houlenn un dra e faot dezhañ goût buan a-walc'h penn d'ar pezh en deus goulennet ma ne vez ket roet doare dezhañ ag an afer. Meur a wezh e vo komz ag ar velo-se e-pad ar brezel, ag ar «poulie différentielle»... Ur pezh a vekanik e oa, e gwirionez; prenet en doa ar marc'h-houarn-se e 1904, get an argant en doa bet get an Ouest-Eclair evit ar pennadoù a save - a laer-kaer : soudard e oa ! - evit ar gazetenn a-zivout buhez porzh brezel An Oriant (bagoù é kuitaat, batimantoù ec'h arru...). Daet e oa àr-eeun a vManufrance, St-Etienne ! ... War ar velo-se eo e ray e droiadoù dre parrezioù bro Wened etre 1906 ha 1909.
■