Atav ken interessant eo mont don 'barzh eskemm lizhiri etre Loeiz ha Loeiza. Penaos e vefe doujet ouzh ar re oa e penn an arme, penaos, tamm ha tamm, e oa bet pellaet Loeiz eus buhez e familh...
ABP – Dichek e oa un tamm doare Loeiz da gomz diwar an ofiserien a oa a-dreistañ : c'hwiled a gred «e sav an heol e toull o revr » ! ... Ur stumm disentedigezh ?
Daniel Carré - Arabat monet ken pell-se ! N'eo ket disentidigezh : Loeiz a sento da volontez ar c'hapiten nevez anvet e penn ar gompagnonezh; evel en deus sentet d'ar re a oa daet en e-raok. E zever eo, setu. Ne c'hell ket treiñ diwar gement-se. Krozmolat a ra, fallgontant eo peogwir e kav gentañ n'eus ket rezon ebet da c'houlenn ma vo cheñchet, ur wezh oc'hpenn, un doare da ober a gerzhe mat betek bremañ. Kement-se a vo sachiñ bec'h ha tregas, hag evit netra, war dud ar burev...
Ar pezh a zo gwir avat, hag a zo splann da welet amañ, eo an dismegañs, an dispriz en deus Loeiz doc'h al lodenn vrasañ ag an ofiserion da benn en e rejimant. Ar pezh a lâr a-zivout ar c'hapiten nevez a zo re wir : trawalc'h eo bet a dri blezad hanter brezel evit ober ur c'hapiten ag ur serjant savet da adjudant goude pemzek vlez añgajamant ! ... Seurt tud, ken kozh pe koshoc'h evit ar soudarded a gomandent, a veze kavet da benn en arme «territoriale» : etre 40 ha 50 vlez dezhe, koshoc'h zoken : e 1914, ar c'holonel Chaix de Lavarene, penn uhelañ ar 88° R.I.T., a oa bet graet prizoniet get ar Brusianed e-pad brezel 1870 ! Letenant e oa-eñ e gre Napoleon III ! ... Ma oant bet gouest da gomañdiñ tud un amzer 'oa bet, ne oant ket ken evit en ober da vat, e gwirionez. Diwallomp mat memes tra : ar pezh a lâr Loeiz a dalv evit e ofiserion dezhañ-eñ. Ne dalv ket evit ar re a oa e penn ar soudarded yaouank, anat eo...
Ar pezh a skriv amañ a zo talvoudus ivez e-keñver un dra arall : Loeiz ne zouj ket lâret e soñj en e lizherioù; da vihanañ a-fet an arme, an ofiserion. Kement-se a ziskouez mat ne c'hoarie ket ar sañsur kement 'vel ma kreder lies bremañ. Atav, tud ar 88vet a zo tud kozh, labourizion hentoù, darbarourion ar soudarded yaouank : petra a bouez o dehe bet int da zizoloiñ, da ziskleriiñ d'an enebour pe d'o zud en a-dreñv hag a vehe bet arvarus evit moned en-dro ar brezel ? ... Netra !
ABP- Neuze ar fed skrivañ al lizhiri e brezhoneg ne roe ket dezhañ muioc’h a frankiz ?
DC- Lâret : « Skriv a rae e brezhoneg evit pas bout komprenet » a vehe en em vankiñ penn-da-benn get an den ! ... Loeiz a zo, da gentañ-tout, un den a zever. Ma vehe bet difennet, n’en dehe ket er graet, sklaer eo. Met el lâret en dehe bet, sur ! ...
ABP- Soudarded-all o deus skrivet o lizhiri e brezhoneg ?
DC - Un nebeud, ya. Din da c'houiet atav, n'eus ket hini ebet en dehe er graet ken plaen na ken stank evel Loeiz da Loeiza. Ur bochad soudarded o deus, a-wezhoù, lakaet gerioù, frazennoù a-bezh en o lizherioù savet e galleg. A-dreñv an doare-se da ober, e c'heller krediñ gwezhoù 'zo e oa ar c'hoant chom hep bout komprenet get unan bennak arall : ar sañsur, pe un ofisour bennak ag o c'hompagnonezh... A-wezhoù zoken e kaver doc'htu goude un dra diskleriet e galleg ar c'hontrel mik e brezhoneg : «Tout va bien mais diaes eo an traoù». Atav, ar pezh a vez diskleriet evel-se a zo disteraj e-keñver moned en-dro ar brezel...
Lies e komzer hiriv an deiz a labour c'hwennaat al lizherioù graet get ... Anastazie. Me, diàr ar 620 lizher kavet àr-lerc'h Loeiz, n’em eus gwelet hini ebet hag a vehe bet «kaviarded» e nep feson ! ... Brasoc'h eo bet, d'am soñj-me atav, levezon an «auto censure» àr bropoz ar soudarded evit hini ar sañsur ofisiel... Ne ouian ket ken pet million a lizherioù a veze kaset ha degaset bemdez etre an a-raog hag an a-dreñv ! Penaos e vehe bet d'an arme, d'ar Stad kontroliñ ken bras morad ? ... Ha kustumaet e oa an dud da welet al lizherioù é redek buanik ha plaen : re Loeiz na vezent ket oc'hpenn tri devezh bennak en hent. Penaos soñjal neuze derc'hel al lizherioù, arrast ar morad-se e-pad re hir amzer ? En ober en dehe plantet trubuilh er speredoù, lakaet an holl d'ober soñjoù, d'en em chaliñ... Distabilaet e vehe bet an darempred etre an a-raog hag an a-dreñv; ha kement-se a vehe bet arvarus-bras evit ar mennad derc'hel betek an trec'h, evel ma veze lâret. Ma ne vehe ket bet ag an darempred-se, n'en dehe ket padet ken pell ar brezel. Afer o deus bet an daou ved d'en em harpiñ unan war an arall, da chom liammet – dre an eskemm lizhiri, ar pakadoù kaset, ar pededennoù graet, ar permisionoù... An traoùigoù – ul limajenn, ur vedalenn, ur boked ag ar gêr... - dalc'het get ar soudarded en diskouez doc'h un tu; lizhiri ar soudarded gouarnet pervezh get o zud doc'h an tu arall... Un doare «fétichisme» moarvat; ur gwir liamm ivez... Adalek 1916, gwir eo, e pello an daou ved an eil doc'h egile; ken e tay da vout diaesoc’h-diaesañ d'ar soudarded en em silañ e bed ar siviled pa zistroint d'ar gêr. Met kement-se a zo un afer arall ! ...
ABP – Butun evit an tad : perak ne c’hell ket Loeiz kas butun d’e dad ?
DC – A vutun ar soudarded e vez komzet amañ; ag an hini roet get an arme. Butun gris, «gros cul» evel ma veze graet anezhañ. Grosoc'h ha kreñvoc’h e oa eget butun ar siviled. Dre ma ne vutun ket Loeiz emañ kroget da gas e lod d'ar gêr, d'e dad da vutuniñ; pevar pe pemp pakad pep miz. Kement-se a zo difennet : argant kollet evit ar Stad, aes eo kompren ! ... Kement-se 'zo kaoz ne vez ket kaset ar butun d'ar gêr dre ar post : ma vez furchet ar pakad e vo kastizet ar soudard ! ... Fiziet e vez an «danvez moged» en ur soudard é vonet e permision; lakaet e vo e ti Bayon, en Oriant.
Ha gras e kav Mathelin Herrieu da gasadennoù e vab ! Muioc'h c'hoazh bremañ, e 1918 : diaesoc'h-diaes e vez kavet butun en Oriant evel e lec'h-all e Frañs ! N'eus ket mui anezhañ !... Disoc'h ar brezel a zo an diover kouezhet àr danvezioù 'zo na vezont ket mui kavet àr ar marc'had. Tikedoù a vez roet er c'hêrioù evit ar c'hig, ar bara, ar bleud, ar sukr ! ... N'eo ket bet ret gortoz an eil brezel evit deskiñ beviñ diàr nebeutoc'h, tailhiñ àr draoù 'zo. En ur ger : amprouviñ ar... «rationnement» !... Diaes-tre eo, e penn kentañ 1918, kavet chokolad, butun, botoù-koad pe botoù-ler, danvez da sevel dilhad, pezhioù luziniet da reñkiñ an traoù torret...
ABP- Ar c’herañ tra a zo an evaj...
DC- Ya, evit ar soudarded ! ... Etre un hanter litrad hag ul litrad gwin a vez servijet bemdez da bep soudard get an arme. Pa ne ever ket dour – ar pezh na vez ket bepred nag aes na yac'hus àr an talbenn – n'en do ket e walc'h an den, sklaer eo. Pa vezer un tammig a-dreñv, e kêrioù pe bourc'hioù lec'h ma chom atav siviled, e vez tu preniñ gwin arall get ar re-mañ; met ker-spontus er gwerzhont avat ! ... Setu eo bet savet, e 1916, kenoberidigezh ar soudarded - «la coopérative militaire» - , ur rouedad tier, kamionoù lec'h ma vez tro d'ar soudarded preniñ gwin oc'hpenn – ha traoùigoù arall - d'ur priz dereatoc'h. Ar pezh a zo, ne vez ket bepred unan bennak tost d'al lec'h ma en em gav ar gompagnonezh; neuze e ranker pe distreiñ davet ar siviled mah eus anezhe er c'hornad pe ober hep ket...
Evit distreiñ d'ar siviled chomet da heul ar soudarded e ranker lâret o deus en em dennet proprik ag ar brezel evit ar braz anezhe... Gwerzhet o deus – ker-mat - ar pezh o deus gellet d'ar soudarded, en em vevet diàr boued an arme en ur alejiñ o fredoù d'an ofiserion ha d'an is-ofiserion, feurmet o c'hambroù hag o gweleoù evit reiñ bod d'an ofiserion, feurmet o c'harrdier da lojiñ ar soudarded... Hep komz a draoù arall... Konwerzh, na petra 'ta ?
ABP – Ar sammad argant kaset evel-se gant Loeiz da Loeiza a oa dereat ? Ul lodenn vat eus e bae soudard e oa ?
DC- Ul lodenn vat, ya; tro 150 lur pep miz adalek dibenn 1915. Loeiz ned eo na redour na butumour, evel ma lâr ar sonenn. Evour ned eo ket muioc'h. Roiñ e lod da gegin an is-ofiserion (evit paeiñ – hag alejiñ a-wezhoù - ar boued hag an evaj en tu-all d'ar pezh a vez roet get an arme), preniñ levrioù ha traoùigoù pa en devez dober (ul lamp sakod, ur vantell-c'hlav...). Ar pezh a chom ag e viziad a vez kaset d'ar gêr. Kement-se a zo dever an tad a familh, n'eo ket ? ... An holl soudarded n'en em gemeront ket evel-se, gwir eo: liesoc'h e c'houlennont er gêr ma vo kaset argant dezhe eget na gasont int d'o re. Ret eo lâret ne vezont ket ken paeet, an holl anezhe : ar serjant Herrieu, graet dezhañ pemp blez añgajamant a-raok ar brezel, dimezet get daou a vugale a douch tro 220 lur gopr pep miz e diwezh 1917. Eñ e-unan el lâr da Loeiza : «Trawalc'h a argant a gasan d'ar gêr da baeiñ un den d'ober al labour em lec'h».
■